Турско влијание врз РСМ, долга историја и сложени односи

Северна Македонија има посебна соработка со Турција на различни полиња, но дали турската држава се обидува преку оваа соработка да ја зголеми својата доминација и влијание во РСМ? Додека Турција важи за стратешки партнер на Северна Македонија, во очите на аналитичарите билатералните односи меѓу двете земји остануваат доста сложени и проблематични, пишува Portalb.mk.

 

Нашата земја има многу развиени економски односи со Турција, турските инвестиции се протегаат на целата територија на Република Северна Македонија. Според статистичката агенција, Турција е во топ 10 земји со кои нашата земја има висок обем на трговска размена. Во однос на трговската размена со нашата земја, Турција е на седмото место, после Германија, Британија, Грција, Србија, Бугарија и Кина. Кога станува збор за трговскиот сооднос, RMV од Tурција најмногу увезува: машини и машински делови, пластика, памук, возила, електрична и електронска опрема итн. Додека главно извезува железо и челик, камен, гипс, цемент итн.

„Вкупната билатерална трговска размена во ноември 2022 година достигна 945 милиони американски долари и бележи пораст од 35,8% во однос на истиот период од 2021 година. Потенцијалот и интересот на компаниите од Турција да инвестираат во нашата земја е дефинирана како една од целните земји со која ние очекуваат инвестиции во овие стратешки сектори: фармацевтска индустрија, енергија и обновливи извори на енергија, туризам, градежништво и инфраструктура.
Повеќе од 10 компании од Турција се во фаза на инвестирање во Република Северна Македонија“, велат за Portalb.mk од Секторот за меѓународна трговска соработка во Министерството за економија.

Различни бројки од различни институции за вкупниот износ на турските инвестиции

Турските компании во Северна Македонија работат во многу важни економски сектори, како што се: банкарство, градежништво, здравство, култура, управување со аеродроми, образование, текстил и готова облека, осигурување, хотелски менаџмент и туризам. Според податоците на Министерството за економија, турските инвестиции во нашата земја достигнуваат 557 милиони американски долари, со тренд на пораст секоја година. Само во 2021 година турските инвестиции достигнаа вредност од 66,65 милиони американски долари и 57,4 милиони американски долари во 9 месеци од 2022 година. Но, на официјалната веб-страница на Министерството за надворешни работи на Република Турција се вели дека вкупниот износ на Турските инвестиции во РМВ се 1,3 милијарди долари.

Според последните проценки на Македонско-турската стопанска комора (МАТТО), турските инвестиции во нашата земја надминуваат 2 милијарди долари.

„Турските инвестиции во Република Северна Македонија изнесуваат над 2 милијарди долари и претставуваат 35% од вкупните странски инвестиции во земјата, а нашата цел е да придонесеме за удвојување на овие бројки во наредниот период. Имајќи предвид дека политичките односи меѓу Република Северна Македонија и Република Турција се добри, сакаме да го постигнеме истиот резултат во однос на економските показатели. Во моментов имаме над 1 милијарда долари трговска размена“, изјавија од МАТТО за Portalb.mk.

МАТТО предлага во РСМ да се користи и моделот на Договорот за слободна трговија меѓу Србија и Турција или моделот Турција-Босна и Херцеговина, за да се зголеми економската соработка.

Дали Турција се обидува да го прошири своето влијание преку мека моќ во РСМ?

Покрај економската соработка, Турција во последните години направи бројни инвестиции и донации, особено во образованието, здравството и со посебен акцент на културата. Имајќи го предвид историското минато меѓу Турција и РСМ, па дури и Балканот во целина, во јавното мислење кај нас се шпекулира дека турската држава се обидува да го врати вековното влијание на Балканот. Зборувајќи на оваа тема, новинарот и аналитичар Џелал Незири вели дека „прашањето е дали влијанието на Турција во регионот и земјата е штетно или корисно“.

„Оваа држава во сите истражувања се појавува како една од најпријателските земји кон Северна Македонија, со што ги обединува Македонците и етничките Албанци, за разлика од другите држави каде што се појавуваат сосема спротивни ставови. За ова има различни мислења, особено кај етничките Албанци во регионот, од кои повеќето се од муслиманска вероисповед. Изградбата на нови џамии и обновувањето на старите често покренува дилеми и дебати, дали со ова Турција се обидува да постигне големо влијание по евтина цена“, изјави Џелал Незири.

Според Министерството за култура, билатералниот однос меѓу двете земји на ова поле генерално се карактеризира со дух на традиционално пријателство, меѓусебно разбирање, толеранција и активна соработка во сите сфери од заемен интерес. Културните односи меѓу двете земји се регулирани со меѓудржавни документи од 1995 година.

„Друг важен билатерален документ кој ја регулира соработката во културата е Договорот меѓу Владата на Република Македонија и Владата на Турција за основање и работа на културни центри, што е резултат на големиот број проекти кои беа реализирани во двете земји. Врз основа на овој Договор, РСМ се стекна со простор во објектот „Сејран“, кој има статус на културно наследство и се наоѓа на плоштадот Таксим. Турција 10 години го има привременото користење на културниот имот „Куршумли ан“ во Скопје, поточно со Одлука од 2016 до 2026 година. Со поддршка на Министерството за култура на Северна Македонија, минатата година беа одржани неколку културни настани преку кои македонската култура беше промовиран во Турција“, потенцираат меѓу другото од Министерството за култура.

Од Министерството за култура за Portalb.mk информираат дека Владата има неколку проекти кои ќе ги унапредат активностите на турската заедница во Република Северна Македонија. Еден од нив е проектот за изградба на нов турски театар, со чија изведба турската заедница ќе добие театарска зграда по сите светски стандарди. Од оваа институција се наведени значителен број проекти за реновирање и конзервација на културни објекти, главно џамии и амами, поддржани од ТИКА.

Турската агенција за соработка и координација (TИKA) одигра важна улога во пружањето на „пријателската рака“ на Турција кон луѓето од РСМ со спроведување на околу 500 проекти во различни области во последните 6 години. ТИКА реновира и опреми десетици јавни училишта, основни и средни, во РСМ. Здравјето, земјоделството, сточарството и руралниот развој, зајакнувањето на административната и цивилната инфраструктура како и развојот на институционалните капацитети до социјална и културна соработка и заштитата на културното наследство се главните области каде што се фокусирани проектите на ТИКА, иако проектите се прошири на целата географија на земјата, најконцентрирана имплементација е во регионите населени со турско малцинство во РСМ. Врз основа на пописот од 2021 година во РСМ, 3,86% од населението се прогласени за Турци.

Ердоган е омилениот политичар на народот во Северна Македонија

Сепак, она што ТИКА го нарекува „пријателска рака“ се гледа од скептиците како начин да се зголеми турското влијание во РСМ. Донациите, инвестициите, нудењето бесплатни можности за учење странски јазик или за патување и доживување на културата на една земја може да бидат начини една земја да применува мека моќ над друга земја.

Концептот на мека моќ е дел од политичката теорија која ја анализира способноста на државата да ги убеди другите да прават што таа сака без употреба на сила или принуда. Влијанието на меката моќ обично доаѓа преку културата на земјата, политичките вредности и меѓународната политика како фактори кои ја одредуваат нејзината привлечност во светот и нејзината способност да ја обликува меѓународната политика без употреба на сила.

Според новинарот и аналитичар Џелал Незири, кога станува збор за културното влијание, посебна улога има и верската блискост на муслиманското население. Исламот е втора по големина религија во РСМ по православието, зашто 32,17% од населението во земјата се муслимани.

„Во рамките на културното влијание, покрај медиумската и филмската продукција, посебна улога има и верската блискост на населението од муслиманска вероисповед. За поголемиот дел од балканското население, Турција продолжува да се смета за водечка муслиманска земја во светот. Имајќи ја предвид влијателната моќ на религијата во земјата и регионот, ваквата близина и овозможува на Турција да има уште поголемо влијание од очекуваното, кое пред се треба да биде правопропорционално со инвестициите во економијата. Ако преку директни економски инвестиции се освојува умот, преку инвестиции во религијата се освојуваат срцата на граѓаните“, изјави аналитичарот Џелал Незири.

Податоците презентирани во последната публикација на Меѓународниот републикански институт (ИРИ) го докажаа и зголемувањето на обемот на турското влијание во РСМ. Податоците од анкетата на граѓаните на Република Молдавија покажуваат дека по Германија, Турција е втора најомилена земја за граѓаните на Северна Македонија, додека турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган ја предводи листата на најомилени политичари кај народот на Република Македонија.

Иронично е што жителите на земјата што претендира да се интегрира во европското семејство претпочитаат лидери со авторитарни идеологии.

 

Зошто претседателот на Турција се смета за авторитарен лидер?

Од скромните почетоци, Реџеп Таип Ердоган прерасна во политички џин, водејќи ја Турција 20 години и ја преобликува својата земја повеќе од кој било лидер од Мустафа Кемал Ататурк, почитуваниот татко на модерната република. Доаѓајќи од исламско политичко потекло и самонаречен конзервативен демократ, тој промовираше социјално конзервативни и популистички политики за време на неговата администрација. Од 2003 година, тој помина три мандати како премиер, претседавајќи со период на одржлив економски раст и освојувајќи меѓународно признание како реформатор. Средната класа во земјата се прошири и милиони беа извлечени од сиромаштија бидејќи Ердоган даде приоритет на огромни инфраструктурни проекти за модернизација на Турција. Но, критичарите предупредија дека тој станува се поавтократски.

Ердоган го надгледуваше претворањето на историската Аја Софија во Истанбул во џамија. Аја Софија била изградена пред 1.500 години како соборна црква, а Турците Османлии ја направиле џамија, но Ататурк ја претворил во музеј – симбол на новата секуларна држава. Од 2013 година започнаа првите протести каде турскиот народ почна да го изразува своето незадоволство од својот лидер Ердоган, чие раководство секогаш стануваше поавторитарно. Во 2014 година тој се залагаше за главно церемонијалната улога на претседател, на директни избори без преседан.

Изразувајќи дека силно ги поддржува исламските верски вредности, тој ги осуди феминистките и рече дека мажите и жените не можат да бидат подеднакво третирани. Иако насилството врз жените е широко распространет проблем во Турција, со одлука на претседателот Ердоган земјата се повлече од таканаречената Истанбулска конвенција, која треба да ги заштити жените од насилство. Советот на Европа соопшти дека ова е „погубна вест“ „голем чекор назад“ во напорите за заштита на жените.

На почетокот на неговото претседателствување, Ердоган се соочи со два удари врз неговата моќ. Неговата партија го изгуби мнозинството во парламентот неколку месеци на гласањето во 2015 година, додека во 2016 година Турција беше сведок на својот прв насилен обид за државен удар во последните децении. За државниот удар во 2016 година беше обвинет Фејтула Ѓулен, исламски научник со седиште во САД, чие социјално и културно движење претходно му помогна на Ердоган да победи на три последователни избори. Пучот доведе до отпуштање на околу 150.000 јавни службеници и апсење на повеќе од 50.000 луѓе, вклучувајќи курдски војници, новинари, адвокати, полицајци, академици и политичари. Репресијата на критичарите предизвика тревога во странство, придонесувајќи за ладни односи со ЕУ: обидот на Турција за пристап во Унијата не напредува со години. Но, од ултра луксузната палата Ак Сарај со 1.000 соби, со поглед на Анкара, позицијата на претседателот Ердоган изгледаше посигурна од кога било.

Во 2017 година, Ердоган одржа референдум и победи, обезбедувајќи огромни претседателски овластувања, вклучително и правото да се воведе вонредна состојба и да назначи високи јавни функционери, како и да интервенира во правниот систем. Една година подоцна, тој обезбеди целосна победа во првиот круг на претседателските избори. Неговиот главен глас лежи во малите градови во Анадолија и руралните, конзервативни области.

Во текот на 2016 година, во Северна Македонија се зголеми притисокот на турската дипломатија за внатрешните државни прашања, додека стотици граѓани протестираа за поддршка на Ердоган. Амбасадата на Турција во Скопје изврши притисок врз државата да го одземе финансиската помош за весникот „Заман Македонија“. Турција побара од РСМ да преземе мерки против лицата поврзани со организацијата „Фето“ која турските власти ја прогласија за терористичка организација. Од друга страна, поранешниот премиер на РСМ, Зоран Заев, рече дека екстрадицијата на членовите на „Фето“ ќе се случи, доколку се докаже дека се терористи. Во тој период, турската амбасадорка во РСМ, Тулин Еркал Кара, со остар тон упати апел до децата да се пријават во фондацијата „Маариф“ доколку не сакаат да бидат терористи во иднина.

На ова реагираа од „Јахја Кемал“ прашувајќи дали амбасадорката има докази за овие изјави. Од страна на Владата на Република Македонија и Министерството за надворешни работи не беше преземен чекор за санкционирање на говорот на омраза на амбасадорот, но „искажано е незадоволство кон истиот“. Во 2018 година се шпекулираше дека претседателот на Турција, Таип Ердоган, побарал од премиерот на Македонија, Зоран Заев, Турција да отвори воена база, како повратна служба за поддршката и помошта што ќе и ја даде на Македонија.

Односот РСМ-Турција може да се дефинира како посебен и сложен

Иако Турција прими повеќе од три милиони бегалци кои бегаат од сириската граѓанска војна, Анкара од друга страна започна операции против курдските милиции преку границата, туркајќи ги Курдите подалеку од Турција. Ердоган долго време одржува блиски врски со рускиот претседател Владимир Путин и бара клучна улога како посредник во конфликтот во Украина. Тој помогна да се постигне договор за отворање безбеден коридор за извоз на жито преку Црното Море.

Сепак, аналитичарот Џелал Незири оценува дека односот меѓу турската држава и РСМ останува сложен.

„Иако може да се дефинира како прилично сложен и проблематичен партнер, кој бележи пад на квалитетот на демократијата во последните години, сепак мислам дека Турција нема одиграно негативна улога во ниту една земја на Балканот. Како земја членка на НАТО и кандидат за членство во ЕУ, оваа земја ги поддржа стратешките цели на Северна Македонија за интеграција во евроатлантските структури. Улогата на Анкара во најголем дел беше конструктивна во однос на решавањето на отворените прашања во регионот. Затоа, мислам дека турското влијание во земјата и на Балканот не треба да се гледа како малигно, туку како нормално присуство на земја која денес претставува вистинска економска и политичка сила“, рече Џелал Незири.

Покрај поддршката на евроатлантскиот пат на земјата, Турција е првата земја што ја призна Северна Македонија со нејзиното уставно име. Турција е и првата земја што именуваше амбасадор во Скопје.

Сите коментари и забелешки поврзани со овој и другите написи на Вистиномер, барањата за корекции и појаснувања, како и предлозите за проверка на изјавите на политичарите и ветувањата на политичките партии, можете да ги доставите преку овој формулар